سمنو پزان در تهران / منوچهر كلانتری

1394/12/19 ۱۱:۳۲

چنانكه میدانید سمنو یكی از هفت خوردنی است كه در سفره هفت سین باید چیده شود ولی پختن سمنو هفت سین آئین و تشریفات خاص ندارد. برای پختن سمنو یك دیگ مسین و یك پاروَك، لازم است. 1 – پاروَك- پاروی چوبی كوچكی است برای بهم زدن سمنو در دیگ بكار می رود این پارو را با دو دست می‌گیرند بطوریكه یك دست در بالای آن و دست دیگر در میانه دسته آن باشد. برای پختن سمنو دیگ مسین را بر روی اجاقی كه از دو دیوار ساخته شده می گذارند . این دیوارها از خشت یا آجر است كه با گل پوشانیده شده است. موادی‌كه برای پختن سمنو بكار می رود.

خلاصه:لوازم پخت، موادی كه برای پختن سمنو بكار می‌رود و چگونگی پختن آن ـ نذر سمنو و آئین مربوط به آن.

چنانكه میدانید سمنو یكی از هفت خوردنی است كه در سفره هفت سین باید چیده شود ولی پختن سمنو هفت سین آئین و تشریفات خاص ندارد.

برای پختن سمنو یك دیگ مسین و یك پاروَك، لازم است.

1 – پاروَك- پاروی چوبی كوچكی است برای بهم زدن سمنو در دیگ بكار می رود این پارو را با دو دست می‌گیرند بطوریكه یك دست در بالای آن و دست دیگر در میانه دسته آن باشد.

برای پختن سمنو دیگ مسین را بر روی اجاقی كه از دو دیوار ساخته شده می گذارند . این دیوارها از خشت یا آجر است كه با گل پوشانیده شده است.

موادی‌كه برای پختن سمنو بكار می رود.

1 – آب باران نیسان – برای بدست آوردن آب باران نیسان (بارانی كه از دهم خرداد ماه تا آخر خرداد ماه می بارد) پس از اینكه مدتی باران آمد و گرد و خاك هوا و آلودگی آب ناودانها تمام شد ظرف پاكی را در زیر ناودان می گذارند تا آب بام در آن گرد آید اگر باران زود بند آید و ظرف پر نشود و آب باندازه كافی بدست نیاید ناچار صبر می كنند تا باران نیسان دیگری ببارد.

2 – آرد گندم.

3 – شیره جوانه گندم – برای بدست آوردن شیره ی جوانه گندم مقداری از دانه های آنرا پس از پاك كردن در كاسه ای كه در آن آب نیسان ریخته شده خیس می كنند و سه روز می گذارند تا خوب خیس بخورد پس از آن ، دانه های خیس خورده را در پارچه پاكیزه ای می ریزند و می پیچند و سه روز می گذارند در آن پارچه بماند پس از این شش روز دانه های گندم جوانه می زند آنگاه گندم جوانه زده را در سینی بزرگی می ریزند و می گسترند و می گذارند تا جوانه بلند تر شود. اگر هوا خشك باشد پارچه نازكی را روی سینی می كشند و هر روز كمی از آب باران نیسان به آن می پاشند تا نم دار و جوانه‌ها زودتر بلند شود. تا این هنگام كسی كه نماز می خواند حق ندارد كه باین گندمها سركشی كند. گندمهای جوانه زده آنقدر در سینی نگاهداری می شود. تا سفیدی دنباله جوانه‌ها پیدا شود (بگفته تهرانیها به نقره بنشیند) آنگاه آنها را از سینی بیرون می آورند و در آب نیسان می شویند و پیش از آنكه خشك بشود در هاون می كوبند و پس از چند بار كوبیدن از هاون بیرون می آورند و در پارچه پاكیزه ای می ریزند و می پیچند و با دست می چلانند و شیره آن را در ظرفی میگیرند . این عمل پنج بار تكرار می شود. شیره دست افشار جوانه گندم را به اندازه‌ای كه لازم می دانند با آرد گندم می آمیزند (مثلاً برای یك من آرد گندم پیرامون پنج سیر شیره لازم است) اگر شیره به اندازه كافی بدست نیاید به جای كمبود آن آب باران نیسان به كار می برند.

نذرها، چنانكه می دانید برای خواستن آرزوها  از خدا یا امامان یا امام‌زادگان و خویشان خاندان ائمه و برخی از آنها فقط بیك تن اختصاص دارد مثلاً شله زرد، ویژه «امام حسن» علیه السلام است و نان و خرما ویژه «حضرت رقیه» و نان و ماست ویژه «حضرت عباس» و شله قلمكار ویژه «امام زین العابدین» است سمنو نیز ویژه حضرت «فاطمه زهرا» است و شیرینی از اثر انگشت آن حضرت پنداشته می‌شود نه از شیرینی شیره جوانه گندم.

سمنو را برای خواستن آرزوها ی گوناگون است حضرت فاطمه می پزند مثلاً زنی بچه دار نمی شود و از آن حضرت با نذر كردن سمنو فرزندی می خواهد یا بچه های زن نمی پایند و او سمنو نذر «حضرت فاطمه» می كند تا نوزادانش نمیرند.

نذر كنندگان سمنو هنگام خواستن آرزو و نذر كردن چند سالی را معین می كنند كه در صورت برآورده شدن نذرشان هر ساله سمنو بپزند . مثلاً می گویند: در صورت برآورده شدن آرزوهایم تا پنج سال یا هفت سال سالی یكبار سمنو خواهم پخت. برخی از زنها تهرانی پیش از آنكه آرزویشان برآورده شود سمنوی نذری خود را می پزند به این گمان كه حضرت فاطمه در تنگنای ملاحظه و رودرواسی (رودربایستی) قرار خواهد گرفت و وادار به برآوردن درخواستشان خواهد شد. گروهی از زنهایی كه با نذر كننده سمنو ، خویش یا آشنا هستند و نذر شركت در پختن سمنو دارند برای او پیغام می فرستند و یا به او می گویند كه ما نذر شركت در پختن سمنو داریم و فلان مقدار آرد یا پسته یا بادام برای دیگ تو خواهیم آورد و خواهشمندیم كه ما را به موقع خبر كنید. زن نذر دار بیدرنگ خواهش آنها را می پذیرد و برای برآورده شدن نذرشان دعا می‌كند. این زنها چند روز پیش از سمنو پزان، به دعوت زن نذر دار در وقت معین در خانه او گرد می آیند و از میان آنها، كسانی كه نذر شركت در پختن سمنو با آوردن آرد دارند، آرد خود را با گفتن صلوات در درون دیگ نذری می ریزند.

باید یاد آور شد كه لازم نیست كه همه زنهائی كه در پختن سمنو همكاری می كنند و یا حاضر می شوند نذر دار باشند، بلكه هر زنی برای تبرك و یاری به زن نذر دار می تواند در این كار شركت كند.

چگونگی پختن سمنو – شب سمنو پزان ساعت هشت تا نه شب همه زنها دور دیگ نذری گرد می آیند و یكی از آنها كبریتی به دست می گیرد و با گفتن «بسم الله» اجاق را روشن می كند. در این هنگام همه حاضران دعای (زیارت نامه دوازده امام) را زیر لب می خواند. پس از آنكه دیگ گرم شد صاحب خانه كه نذر‌دار اصلی و همچنین پزنده سمنو است پاروك را با دو دست می گیرد و چند دور با آن سمنو را به  هم می زند. پس از او زنهای دیگر یكایك همین كار را می كنند. وقتی كه سمنو به غل غل افتاد زنهائی كه نذر ریختن پسته یا بادام در دیگ سمنو دارند نذری خود را مشت مشت در آن می ریزند. پختن سمنو نزدیك سحر به درازا می كشد ـ پس از آن پاروك  را كنار می گذارند و سمنو را «دم» می كنند. آن را پس از شستشوی و گرفتن وضو به نماز می ایستند و پیش از آنكه سرخ شود و نماز صبح بخوانند دو ركعت نماز حاجت می گزارند پس از پایان نماز حاجت نشسته می مانند و دستها را گشاده در برابر صورت خود نگاه می دارند و آرزوی خویش را بوسیله حضرت فاطمه از خداوند خواستار می شوند و شرط می كنند كه اگر نیازشان برآورده شود سال دیگر در سمنو پزان دیگری دو یا چند برابر آرد یا پسته یا بادام خواهیم آورد و یا خود سمنو نذری خواهیم پخت برخی از نذر‌داران سمنو، عقیده دارند كه پس از دم كردن دیگ، «حضرت فاطمه» هم مانند گروه زنان به محل سمنو پزان می آید و در پای دیگ نماز می‌گزارند  و از این رو جا نماز خاصی در گوشه ای از آن محل می گسترد كه كسی حق نماز خواندن در آن نخواهد داشت .

پس از اینكه نماز و دعا به پایان رسید چند ساعتی می آسایند و سپس دور دیگ گرد می آیند و زن نذردار اصلی در آن را بر می‌دارد و به سمنوی پخته نگاه می كند كه آیا جای سر انگشت یا پنجه حضرت فاطمه در آن مانده است یا نه و اگر ببیند بسیار شادمان خواهد شد آنگاه خود او نخستین ملاقه سمنو را در كاسه ای می ریزد و حاضران نیز شادی می كنند و كف می زنند و به كشیدن سمنو از دیگ و ریختن آن در كاسه‌ها می پردازند، هر كاسه ای را در سینی كوچكی می گذارند و بر آن حوله ای می كشند و به خانه یكی از خویشان یا دوستان یا همسایگان می فرستند هر كسی كه سمنوی نذری برای او فرستاده می شود پس از دعا بر نذردار و خالی كردن كاسه مقداری شیرینی یا قند و یا نبات در همان كاسه می گذارند و به خانه صاحبش پس می فرستد.

منبع: مجله هنر و مردم؛ دوره 2، ش 18 (فروردین 43)