قصر شيرين؛ دروازه آسيا‏

1393/1/31 ۱۰:۰۸

قصر شيرين از شهرهاي قديمي و تاريخي استان کرمانشاه است و بناي آن را در آثار تاريخي و ادبي به خسرو پرويز نسبت مي‌دهند. وي در زمان پادشاهيش باغي وسيع با قصرهايي دلپذير که متناسب با آب و هواي زمستان اين ناحيه بود در اين شهر بنا نهاد. تا سال 1270هـ ق (برابر با 1853 ميلادي)، قصرشيرين قصبه کوچکي بيش نبود.

قصر شيرين از شهرهاي قديمي و تاريخي استان کرمانشاه است و بناي آن را در آثار تاريخي و ادبي به خسرو پرويز نسبت مي‌دهند.

وي در زمان پادشاهيش باغي وسيع با قصرهايي دلپذير که متناسب با آب و هواي زمستان اين ناحيه بود در اين شهر بنا نهاد. تا سال 1270هـ ق (برابر با 1853 ميلادي)، قصرشيرين قصبه کوچکي بيش نبود.

قصر شيرين اينک مرکز بخش مرکزي اين شهرستان در غرب استان کرمانشاه است و از شمال و غرب به کشور عراق، از شرق به شهرستان‌هاي سر پل ذهاب‌و گيلانغرب، از جنوب و جنوب شرق به شهرستان ايلام و از جنوب غرب نيز به خاک عراق محدود مي‌شود. قصرشيرين، در بلندي 400 متري از سطح دريا و در 167 کيلومتري شهر کرمانشاه، در مسير راه اصلي اسلام آباد غرب ـ خسروي قرار دارد.‏

‏ مسيرهاي دسترسي به اين شهرستان را راهي به سوي جنوب شرق به درازاي 35 کيلومتر تا سر پل ذهاب، راهي به سوي جنوب غرب به درازاي 20 کيلومتر تا خسروي (مرز ايران و عراق) و از آنجا به درازاي 60 کيلومتر به سوي جنوب غرب تا نفت شهر تشکيل مي‌دهد. ‏

پيشينه تاريخي

افسانه معروف «شيرين و فرهاد» از نام اين شهر گرفته شده است. ‏

تاريخ قصر شيرين به زمان مادها بر مي‌گردد و در دوره هخامنشيان راه تجاري بوده و به دروازه آسيا شهرت يافته است و نام آن منسوب است به شيرين زن مسيحي خسرو پرويز دوم که در زمان خود در اين مکان قصري به‌نام او بنا كرده است. نام قديمي قصرشيرين در نزد يونانيان آرميتا (‏AREMITA‏) بوده است، بيشترين آثار تاريخي قصر شيرين مربوط به دوره ساسانيان است وآثار تاريخي آن عبارتند از: باغ شيرين، بقاياي کاخ شيرين، چهار قاپي، نهر شاهگدار، حوش کوري، سراي شاه عباسي و ...‏

ابودلف مسعر بن‌المهلهل الخزرجي در آغاز سده چهارم هجري قصرشيرين را به صورت شهري «داراي ساختمان‌هاي بلند و بزرگ» که «ديد انسان از تعيين ارتفاع آن عاجز، و فکر از پي بردن به آن قاصر است» توصيف کرده است. اما يعقوبي در سال 287 هجري قمري از ويرانه‌هاي قصر ياد مي‌کند و ابن اثير از تخريب بيشتر آن زلزله سال 345 قمري خبر مي‌دهد. با آغاز جنگ تحميلي عراق عليه ايران در سال 1359 قصر شيرين نخستين شهر از ايران بود که توسط ارتش بعث عراق اشغال شد. ارتش عراق با ورود به شهر به تخريب آن پرداخت، چنانکه تمام ساختمان‌هاي شهر در مدت کوتاهي ويران شد و فقط يک ساختمان باقي‌ماند که به عنوان مقر نيروهاي بعثي مورد استفاده قرار مي‌گرفت. آثار تاريخي شهر نيز همگي مورد تخريب قرار گرفتند. پس از پايان جنگ در سال 1367 اهالي شهر مجدداً به بازسازي آن پرداختند و شهر را از نو بنا کردند. اين شهر هم اکنون گسترش يافته و به شهري بزرگ و جذاب تبديل شده است. ‏‏ قصر شيرين از دير باز به دليل نخل‌هاي بلند و همچنين محصولات متنوع کشاورزي مورد توجه بوده‌است. اين شهر همچنين از ديرباز مکاني براي همزيستي اقوام مختلف کرد، و مذاهب مختلف بوده ‌است.‏

موقعيت استراتژيکي ‏

قصر شيرين از نظر استراتژيکي يکي از مهمترين دروازه‌هاي ورودبه کشور ايران محسوب مي‌شود.

در جنگ تحميلي اخير رژيم بعثي عراق عليه ايران ورود سپاهيان از اين مرز به داخل خاک ايران انجام گرفته و از نظر جغرافيايي بصورت نعل اسبي به داخل خاک عراق فرو رفته و بواسطه گردنه بالا طاق که در عقبه اين شهرستان بوده از نقاط استراتژيک دنيا محسوب مي‌شود و همواره مورد طمع جدي دشمنان بوده است.‏

‏ گويش

زبان مردم قصرشيرين کردي جنوبي است که با لهجه قصري ادا مي‌شود. گويش‌هاي ديگر کردي مانند سنجاوي، جافي، باجلاني و گوراني هم در قصرشيرين تکلم مي‌شود. از اين ميان دو گويش گوراني و باجلاني امروز متکلم بسيار کمتري دارند و از سوي سازمان يونسکو در فهرست زبان‌هاي شديداً در معرض خطر نابودي قرار گرفته اند.

جغرافيا

منطقه جنوب قصرشيرين آب و هواي بياباني گرم، مرکز آن آب و هواي خشک و نيمه معتدل و شمال و شرق آن آب و هواي نيمه خشک سرد دارد. قسمت‌هاي مرتفع نيز داراي آب و هواي نيمه مرطوب سرد هستند. ميانگين سردترين ماه سال بين 5/2 تا 5 درجه سانتيگراد و ميزان بارندگي بين 350 تا 450 ميليمتر در نوسان است.قصرشيرين از سه بخش به نام‌هاي بخش مرکزي، سرپل ذهاب و سومار تشکيل شده است. آب و هواي بخش مرکزي گرمسيري و آب بيشتر روستاهاي آن از رودخانه الوند تأمين مي‌شود. در اين بخش سه رشته کوهستان کم ارتفاع به شرح زير وجود دارد:

1- انتهاي کوه‌هاي شمالي گيلانغرب که در اين بخش کوه بازي دراز يا بازودراز ناميده مي‌شود. در شرق شهر و شرق رودخانه الوند با زمين يکسان مي‌شود و بلندترين نقطه آن در شرق گنبد صوفي به ارتفاع 2320 گز است.

2- رشته آغ داغ واقع در غرب قصرشيرين. خط‌الرأس اين کوه مرز ايران و عراق است. بلندترين نقطه آن در شمال پاسگاه برج احمدي به ارتفاع 2105 گز است.

3- کوه سه سر. اين کوه بين دهستان ذهاب و دهستان جگرلو واقع است. رودخانه قوره تو، بين اين کوه و کوه آهنگران جاري است. بلندترين نقطه آن در غرب آبادي قراويز به ارتفاع 2593 گز است.‏

‏رودخانه «الوند»

رودخانه سرزنده و هميشه جاري «الوند» يا «حلوان» در غرب استان کرمانشاه از کوه‌هاي دالاهو و قلاجه سرچشمه مي‌گيرد.رود الوند از ميانه شهر سرپل ذهاب گذشته و از غرب به سمت قصرشيرين جاري مي‌شود و از کناره شرقي رشته کوه‌هاي «بازي دراز» گذشته و به مرکز شهر قصرشيرين مي‌رسد.

اين رودخانه پس از گذر از ريجاب وارد تنگ پيران در نزديکي قريه پيران و سپس به جلگه‌اي در پايين روستاي «بان زرده» وارد مي‌شود، طول رودخانه الوند از اين سرچشمه تا آبريزگاه دجله 280 کيلومتر و ارتفاع آن ازسرچشمه به 1500 متر مي‌رسد.سرچشمه اصلي اين رودخانه از سراب اسکندر در غرب قلل زاگرس حد فاصل 32 کيلومتري در شرق دشت ذهاب و در شمال دهستان ريجاب واقع شده است.

واژه الوند، برگرفته از يک واژه از زبان‌هاي آريايي است که به مفهوم «از آن بزرگي يا بلندي» است و نام کوه الوند که در نزديکي شهر همدان (اکباتان ) واقع شده نيز از مشخصه‌هاي نام‌هاي جغرافيايي در سرزمين اشکاني آرياييان است.

به عقيده کارشناسان، الوند از «هرا يا هله»به معني بلند و«ونتا يا وند» به معني «از آن يا متعلق» برگرفته و واژه «وند» به عنوان پسوند در نام طوايف کرد بسيار ديده مي‌شود، مانند «کاکاوند»، «رشوند» و بسياري ديگر.براين اساس، رودخانه‌هايي که از بلندي کوهها با شدت جاري مي‌شوند و آبشاري را بوجود مي‌آورند، در گويش‌هاي آريايي «هراوند يا هله وند» ناميده شده اند.

پس به تعبيري ديگر مي‌توان چنين بيان کرد که نام کنوني رودخانه الوند تنها تکاملي ديرينه از واژه آريايي «هله وند» است که در ادبيات عربي به «حلوان» مبدل شده و در گويش کنوني مردم منطقه به زبان کردي به «الون» و يا «هه لون» مشهور شده است.به گفته کارشناس اداره ميراث فرهنگي قصرشيرين، در ادبيات عرب حلوان را شهري قديمي نيز دانسته‌اند که در ابتداي گذرگاه زاگرس و در مکان امروزي شهر سرپل ذهاب قرار داشته است.شهر حلوان در ادبيات پهلوي از ريشه زبان مادي «کاله» گرفته شده و آشوريان آن را «کالمانوو يا کالخ» نيز ناميده‌اند.ناحيه حلوان از ديرباز ناحيه‌اي حاصلخيز با چشمه‌هاي آب معدني بسيار و باغ‌هاي فراوان بوده است «کواد» يکي از پادشاهان ساساني دراين ناحيه آبگينه‌اي ساخته و اصلاحات بسياري انجام داده بود.به دليل موقعيت حساس منطقه، اعراب در نيمه‌هاي قرن ششم ميلادي به آن حمله بردند و جز ويرانه‌اي چيزي از آن برجاي نگذاشتند.

رود الوند از همان ابتدا به صورت رودخانه بزرگي حدود 12 کيلومتر در اين دره زيبا جريان دارد، همانطور که به راه خود ادامه مي‌دهد، نهرهاي متعدد بدان مي‌پيوندند.

پهناي دره ريجاب حدود 500 متر و دو طرف آن سراشيبي ژرفي تشکيل شده و از ابتدا تا انتها از درخت و باغها ميوه پوشانده شده و در اعماق آن رود ريجاب (ريگ آب ) جوشان و خروشان از ميان سنگها و صخره‌ها در جريان است.

اين رودخانه پس از گذر از ريجاب وارد تنگ پيران در نزديکي قريه پيران و سپس به جلگه‌اي در پايين روستاي «بان زرده» وارد مي‌شود.

رودبارهاي کوچک منطقه ازقبيل آبهاي بان زرده، ياران، بشيوه، قلعه شاهين، ديره، گلان و بزکنه از طرفي و آب سراب گرم از طرف ديگر هر يک جداگانه در محل‌هاي مختلف به آن وارد مي‌شوند.

رود الوند پس از آن از ميانه شهر سرپل ذهاب گذشته و از غرب به سمت قصرشيرين جاري مي‌شود و از کناره شرقي رشته کوه‌هاي «بازي دراز» گذشته و به مرکز شهر قصرشيرين مي‌رسد.

الوند سپس به دهستان نصرآباد در نزديکي قصرشيرين وارد شده و با رودهاي چم امام حسن و با رودخانه تنگاب مخلوط شده و با عبور از روستاي قره صدف بطرف شهرستان خانقين در کشور عراق آبريز مي‌شود.الوند پس از عبور از شهرهاي قصرشيرين و خانقين در قسمت جنوبي ناحيه دکه و قله از طرف چپ وارد رودخانه سيروان مي‌شود و پس از آن به رود دجله در عراق مي‌پيوندد.

به گفته مقامات محلي، اين رودخانه ضمن اينکه آب و هواي مناطق را مديترانه‌اي ساخته، دشت شهرستان‌هاي قصرشيرين ايران و خانقين عراق را نيز مستعد کشاورزي کرده است.

سرچشمه ديگري که به الوند مي‌پيوندد از آبخيزها و چشمه سارهاي دره شمالي کوه قلاجه در 24 کيلومتري جنوب غرب‌هارون آباد نشات مي‌گيرد و به نام رودخانه کفرآور از دهستان کفرآور به سوي شمال غرب روان مي‌شود و در فاصله يک کيلومتري شمال غرب روستاي‌هارير با ريزآبه نسبتا بزرگي که از مناطق جياکويي و سگان عبور کرده مخلوط مي‌شود و پس از گذشتن از يک دره تنگ و پر پيچ و خم به دهستان ديره وارد مي‌شود و به نام رود ديره از دره ميان کوه‌هاي دانه خشک و بازي دراز عبور مي‌کند و به دهستان جگرلو از توابع شهرستان قصرشيرين وارد مي‌شود.اين رودخانه در مسير خود در شهرستان قصرشيرين ضمن سيرآب کردن زمين‌هاي کشاورزي بويژه درختان نخل و نيزارهاي اطراف، با گذر از مرکز شهر جلوه ويژه‌اي به آن داده و به نوعي محلي براي تفريح و تفرج دوستداران طبيعت و ماهيگيران شده است.‏بر روي رود الوند، از سال 1337 سد انحرافي الوند ساخته شده که آب رودخانه را براي کاربرد کشاورزي به زمين‌هاي پيرامون شهر منتقل مي‌کند. همچنين آب مورد نياز مردم شهر قصرشيرين تا پيش از لوله کشي آب اين شهر در سال 1339، به طور مستقيم و با ابزار ابتدايي از الوند تأمين مي‌شد.

کاخ خسرو

در حاشيه شمالي شهر کنوني قصر شيرين و در نزديکي آتشکده چهار قابي، ويرانه‌هاي قصر خسرو پرويز ديده مي‌شود. اين بنا در جهت شرقي - غربي و به ابعاد 285×98 متر بر روي مصطبه‌اي به ارتفاع 8 متر ساخته شده است. راه ورود به داخل بنا از طريق پلکان انجام مي‌گرفت. در قسمت شرقي بنا، تالار ستوندار مستطيل شکلي ديده مي‌شود و سقف آن به وسيله طاق‌هاي آجري پوشيده شده است. در پشت اين تالار، اتاق گنبددار بزرگي قرار دارد و راه ورود به آن از طريق درگاهي که در قسمت غربي تالار ايجاد شده است، انجام مي‌گيرد. در شمال و جنوب اتاق گونبددار، اتاق‌هاي مستطيل شکلي وجود دارد که از طريق اتاق گونبددار قابل دسترسي بوده اند. همچنين در پشت اتاق گونبددار، حياط مربع شکلي به ابعاد 27×27 متر با رواق ستوندار قرار دارد.

اطراف اين حياط را اتاق‌هاي متعددي فرا گرفته است. در قسمت غربي حياط نيز ايواني ساخته شده است که از طريق درگاهي به حياط ديگر کاخ منتهي مي‌شود. در اطراف اين حياط‌ها نيز مجموعه اتاق‌ها و اصطبل‌ها قرار دارند. در قسمت شمالي تراس، چند خانه به صورت يک مجموعه ديده مي‌شود. ظاهراً خانه‌هايي که در قسمت مرکزي قرار دارند، حرم پادشاه و خانه‌هاي اطراف مکاني براي پذيرايي از ميهمانان بوده است.در مورد اين کاخ، مورخين و جغرافي نويسان ايراني و عرب مطالب فراواني نوشته اند. آنها بر اين اعتقادند که اين کاخ توسط خسرو پرويز در ميان باغ وسيعي ساخته شد و حيوانات وحشي با آزادي تمام در اين مکان مي‌زيستند و آب فراواني از رودخانه الوند در اين باغ جريان داشت. ياقوت حموي اين کاخ را جزء عجايب جهان به شمار مي‌آورد که در سال 628 م ويران شد.

آتشکده چهار قاپي

«چهار قاپو» يا «چهار قاپي» به معني «چهار در»، از جمله آتشکده‌هاي دوره ساساني در شهر مرزي قصر شيرين است.

اين آتشکده از نوع آتشکده‌هايي است که داراي دالان طواف بوده و به مرور زمان رواق آن فرو ريخته است و تنها در برخي از قسمت‌ها، آثاري از آن ديده مي‌شود. اين آتشکده اتاقي مربع شکل به ابعاد 25×25 متر است و سقفي گنبدي شکل به قطر 16متر داشت که متأسفانه اکنون اثري از آن باقي نمانده است و تنها بقاياي گوشواره‌ها در چهار گوشه آن ديده مي‌شود. اين اتاق مربع شکل داراي چهار درگاه ورودي است که به رواق اطراف فضاي مرکزي منتهي مي‌شوند. در اطراف اين بنا مجموعه اتاق‌ها و فضاهايي وجود دارد که بخش‌هايي از آن در نتيجه کاوش‌هاي باستان شناختي سال‌هاي اخير شناسايي شده است. اين بنا با استفاده از مصالح محلي از قبيل لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده و گنبد آن آجري بوده است.

طاق گرا

بناي مستطيل شکل طاق گرا به ابعاد 7/7× 86/4 متر در گردنه پاتاق، بر سر راه کرمانشاه به سر پل ذهاب و در کنار راه باستاني سنگفرش شده‌اي قرار دارد که فلات ايران را به بين النهرين ارتباط مي‌داد. به علت تغيير مسير، اين راه و بناي طاق گرا اکنون در شيب‌هاي پايين جاده آسفالته قرار گرفته است.

از نظر معماري، بناي طاق گرا، فضاي ايوان مانندي است که تماماً از سنگ ساخته شده است. ورودي آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگفرش باستاني است و با بلوک‌هاي سنگي که به صورت مکعب مستطيل تراشيده شده اند، ساخته شده است. مصالح داخلي ديوارها نيز از لاشه سنگ و ملات گچ است. ديوارهاي بنا تا حدودي بلندتر ساخته شده‌اند تا بتوانند سقف طاق را کاملاً مسطح کنند. در بالاترين بخش بر روي لبه بام بنا، يک رديف کنگره به ارتفاع 92سانتيمتر قرار گرفته است.

بنا بر اين ارتفاع بنا از سطح زمين تا بالاترين نقطه 7/11 متر است. همچنين عرض دهانه طاق 10/4 متر و عمق آن 10/3 متر است. ديوارهاي داخلي بنا با نقوش هندسي حجاري شده است.

درباره قدمت اين بنا اختلاف نظرهايي وجود دارد. برخي آن رابه دوره اشکاني و برخي ديگر آن را به دوره ساساني نسبت مي‌دهند. همچنين براي اين بنا کارکردهاي متفاوتي چون راه کاروان رو، توقف گاه موکب شاهي، اريکه سلطنتي، پاسگاه مرزي، بناي يادبود يک پيروزي و... ذکر شده است.

*كاروانسراي قصرشيرين

اين كاروانسرا در داخل شهر قصرشيرين قرار دارد كه متأسفانه در جنگ تحميلي عراق آسيب زيادي ديده و تنها قسمت ورودي آن باقي مانده است. ولي در سال‌هاي اخير ميراث فرهنگي اقدام به بازسازي آن كرده است. اين كاروانسرا نيز از نظر پلان تا حدودي شبيه كاروانسراهاي صفوي بيستون و ماهيدشت است بطوريكه داراي ورودي درضلع جنوبي بناست كه در هر طرف ورودي سكويي دراز ايجاد شده است. پس از ورودي، هشتي گنبد داري قرار دارد كه از طريق آن مي‌توان وارد حياط مركزي شد.در چهار طرف اين حياط، ايوان‌هاي بزرگي با طاق جناغي قرار دارد. همچنين در اطراف ضلع حياط مركزي تعدادي اتاق ساخته شده است در جلو هريك از اين اتاق‌ها ايوان كوچكي و در پشت اتاق‌ها، اصطبل‌هاي درازي ساخته شده است.‏اين كاروانسرا به وسيله لاشه سنگ و آجر ساخته شده است. حتي در برخي از قسمت‌هاي آن از جمله ورودي، از آجرهاي بناهاي ساساني نيز استفاده كرده‌اند.‏

‏ موزه‌ها

تنها موزه در شهر قصرشيرين، موزه مردم شناسي است که از سال 1387 راه اندازي شده است. در اين موزه ابزار زندگي کشاورزي و عشايري، پوشاک کردي کردان جنوب کردستان و وسايل زندگي عشايري به نمايش گذاشته شده است. مکان اين موزه کاروانسراي عباسي قصر شيرين است.

اقتصاد

عبور رود حلوان از ميان شهر، سبب حاصلخيزي زمين‌ها و باغ‌هاي فراوان شهرستان قصر شيرين شده است.آب مورد نياز براي‌کشاورزي اين منطقه، از رود و چاه‌ها تأمين‌مي شود. در زمينه دامداري قصر شيرين به علت داشتن مراتع قشلاقي‏ از رونق ويژه‌اي برخوردار بوده و فرآورده‌هاي دامي ومحصولات گندم، جو، تربار، روغن حيواني، مرکبات، و خرما جزو محصولات صادراتي اين شهرستان به شمار مي‌آيد. ‏اقتصاد قصر شيرين متکي بر مبادلات مرزي ( پيله وري و تجارت ) با توجه به دو بازارچه پرويز خان و خسروي، باغداري و کشت انواع صيفي است، 7 ماه در سال،عشاير در اين منطقه به شغل دامپروري مشغول هستند.‏

صنايع و معادن‏

صنايع قصر شيرين به دو دسته صنايع توليدي و صنايع دستي تقسيم مي‌شود.‏ ‏‏ صنعت نفت درمحدوده اين شهرستان پايه‌ريزي شده و جمعيت زيادي را از اطراف، به خود جذب کرده است. نخستين چاه‌هاي آن در ‹‹نفت شهر›› در سال 1308 شمسي برابر با 1929 ميلادي به نفت رسيد. ‏

هنر و فرهنگ

هنرموسيقي اصيل کرمانشاهي ( کردي )،حصير و جارو بافي،گليم بافي، قاليبافي، اسب دواني و به تعبيري باغداري بزرگترين هنر مردمان اين ديار است.‏قصر شيرين بواسطه آثار تاريخي و آب و هواي بسيار مناسب و قرار گرفتن در مسير راه زوار عتبات عاليات همواره مورد توجه باستان شناسان و گردشگران داخلي و خارجي بوده است.

منبع: روزنامه اطلاعات