عمارت مسعودیه؛ازخانه ظل‌السلطان تا مرکز فرهنگی

1393/1/29 ۱۳:۳۰

تاچندسال قبل خیلی‌ها حتی نامش رانشنیده بودند.تصویروتصورهمیشگی ازساختمان‌های قدیمی وشیشه‌های رنگ به رنگ درعکس‌های یک‌نفره ودسته‌جمعی مردم به سفرهای گه گاه‌شان به اصفهان وشیرازوکاشان ودیگرشهرهای میانۀ نقشۀ ایران منحصربود.

تاچندسال قبل خیلی‌ها حتی نامش رانشنیده بودند.تصویروتصورهمیشگی ازساختمان‌های قدیمی وشیشه‌های رنگ به رنگ درعکس‌های یک‌نفره ودسته‌جمعی مردم به سفرهای گه گاه‌شان به اصفهان وشیرازوکاشان ودیگرشهرهای میانۀ نقشۀ ایران منحصربود.
باذوق‌ترهایی هم بودندکه درتهران‌گردی‌هایشان گاهی سرازکاخ‌های شمال شهر درمی‌آوردندودرسرسرای سعدآبادونیاوران رد معماری قدیم را می‌گرفتندوعکسی به یادگار می‌انداختند.آن روز‌هاهنوزخیلی‌هاحتی نام این عمارت را نشنیده بودندساختمانی مهجوردرمیانۀ شهر،پشت میدان پرخاطرۀ بهارستان درخیابان اکباتان که شاید حتی اگرمثل خیلی ازرهگذران ازجلوی درش ردشده بودندهم نمی‌دانستندپشت این سردرکه نام سازمان میراث فرهنگی برآن نقش بسته،رازهایی ازمعماری دوران قاجاروخاطراتی ناگفته ازظل‌السلطان قاجار ناگشوده مانده است. اين عمارت درزمینی به وسعت  ۴۰۰۰مترمربع بناشده است وآرام آرام به یکی از مهم ترین بناها درتصاویرمجازی آنانی تبدیل شدکه نوروزرادرتهران گذرانده بودند.اما اولین باردراواخر شهریور ماه ۱۳۹۰به ناگهان نام ساختمان گمنام خیابان اکباتان،به خبرگزاری‌های پرمخاطب راه یافت.واسطۀ این شهرت،برگزاری پانزدهمین جشن خانه سینمادرعمارت مسعودیه تهران بود.درآن شب حیاط مقابل عمارت دیوانخانه گوش تاگوش پرازهنرمندان وهنردوستانی بودکه جزشرکت درگردهمایی بزرگداشت رویدادی سینمایی،جنب وجوشی بی‌سابقه به عمارت بی‌سروصداوتاریخی مسعودیه بخشیده  
بودند.
به گزارش تاریخ ایرانی،عمارت مسعودیه به همراه باغ نگارستان،باغ لاله‌زاروباغ سردارایروانی یکی از اماکنی است که درمحدودۀ شمال حصارشاه طهماسبی تهران درعصرناصری بناشده وهمچنان که خصوصیات باغ‌های ایرانی راداراست بانقش‌مایه‌هاوعناصری ازمعماری فرنگی مزین شده است.عملیات احداث عمارت مشتمل بربیرونی واندرونی ودیگرملحقات درسال ۱۲۹۵ هجری قمری به فرمان مسعود میرزاملقب به ظل‌السلطان فرزندناصرالدین شاه وبه سرکاری رضاقلی‌خان ملقب به سراج‌الملک درزمینی به وسعت ۴۰۰۰ متر مربع ازاراضی باغ نظامیه به اتمام رسید.این محل از‌‌‌همان سال‌های ۱۲۹۰ قمری به بعدکه باغ عمارت نظامیه توسط مسعودمیرزا خریداری وبنای عمارت در آن آغاز شد،به مسعودیه شهرت یافت. مجموعۀ عمارت مسعودیه شامل ۵ عمارت دیوانخانه،سفره‌خانه،حوضخانه،عمارت سیدجوادی، عمارت مشیرالملکی و عمارت سردر، پُر است از گچ‌بری،کاشی‌کاری،خطاطی،نقاشی دیواری وبه طوری کلی تزئینات نفیس،تقسیم‌بندی‌های فضایی وعملکردهای متنوع و موقعیت مکانی آن در محدودۀ میدان بهارستان که بسیاری از مهم‌ترین حوادث تاریخ معاصر رابه خوددیده است ازخصوصیات منحصربه فردآن به شمارمی‌آید.این مجموعه تاریخی دارای ۷ کتیبه است که دوکتیبه درسردراصلی،یک کتیبه درسردرکالسکه‌رو،دوکتیبه درعمارت دیوان‌خانه ودو کتیبه نیزدرعمارت مشیریه قراردارد.ظل‌السلطان درسال ۱۳۲۷ قمری چندسال پیش ازمرگ،به پسر خودوکالت داده بودکه عمارت مسعودیه را به هرکس که مایل باشد،بفروشد.این چنین بودکه همدم‌السلطنه،همسرجلال‌الدوله ودخترمیرزایوسف مستوفی‌الممالک صدراعظم درسال ۱۳۲۸،عمارت مسعودیه رابه مبلغ ۵۰ هزار تومان خریداری کرد.دراین معامله که وکیل همدم،خودمستوفی‌الممالک بودبناهای مسعودیه بالغ بر ۴۰ باب به او واگذار شد.باسقوط حکومت قاجاراین ساختمان سال‌های پرفرازونشیبی راطی کردوبار‌هادریداختیاردولتمردان دست به دست شد.چنان که دردوران پهلوی مدتی به عنوان وزارت معارف وصنایع مستظرفه مورد بهره‌برداری قرار گرفت، در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ تابلوی دانشکده افسری برسردرش بالا رفت وبعد‌ها به مدت چند دهه به عنوان ساختمان وزارت آموزش و پرورش استفاده شد.
پس ازانقلاب که شهیدان محمدعلی رجایی ومحمدجوادباهنر دروزارت آموزش وپرورش خدمت می‌کردندنیزدفترکارشان همچنان درهمین عمارت واقع بود.اماسرانجام درتاریخ ۲۷ دی ماه ۱۳۷۷ بودکه عمارت مسعودیه،۱۲۰سال پس ازاتمام عملیات ساخت،به شمارۀ ۲۱۹۰ درفهرست آثارملی ثبت وبه میراث فرهنگی واگذارشد.میراث فرهنگی طی مدت بیش ازیک دهه حضورمستقیم دراین مجموعه بخش‌هایی ازآن ازجمله عمارت مشیرالملکی که اکنون میزبان «کافه مسعودیه» است رامرمت کردودراواخرسال ۱۳۸۹ مجموعه را جهت بهره‌برداری دراختیارشرکت«سرمایه‌گذاری ساختمانی عظام» ودفترفنی آن به ریاست مهندس تقی‌زاده قرار داد که در عملیات مرمت عمارت ازمشاوره‌های مستقیم برخی ازقدیمی‌های سازمان میراث فرهنگی از جمله سید محمد بهشتی رئیس اسبق سازمان بهره می‌برد.مدیران این مؤسسه فرهنگی اکنون در چهارمین بهار فعالیت در عمارت مسعودیه امیدوارند بتوانند تا سه سال دیگر این مجموعه را به آنچه برایش برنامه‌ریزی شده یعنی یک «مرکز رویدادهای هنری، فرهنگی» تبدیل کنند.