کهنه یادداشت

یکی از اشتباهاتی که امروزه ما از روی غفلت و عادت مرتکب می شویم ملازمه ای است که میان عالم بودن و باسواد بودن قایل می شویم. می پنداریم که شرط عالم بودن و حتی متفکر بودن داشتن سواد و تجربۀ کافی در استفاده از مطالب مکتوب است. این عادت که امروزه تقریباً عالم گیر شده است، در تاریخ تمدن بشر بی سابقه بوده است.

از آن روز که من اژدها را دیدم، بیش از نیم قرن می‌گذرد. من در «هنگو» نزدیک پاریز، به همراه پدرم برای عقدبندان دختر و پسری دهاتی رفته بودیم. من خردسال بودم. طرفهای عصر با بچه‌های دهکده به نزدیک چشمه رفتیم، در همان لحظه دو دختر تازه سال به آنجا آمدند و دو تا شمع که در دست داشتند، در داخل دو سوراخ کوچک که بالای چشمه بود، روشن کردند و رفتند. بچه‌های ده بعداً به من توضیح دادند که این دو سوراخ، محل سوراخ‌های دماغ اژدهایی است که در بالای این چشمه، سنگ شده است

غالب مردم که برای رفع عیبجویی دیگران، درحفظ ظاهر گاهی از حدّ اعتدال نیز قدم فراتر می‌گذارند، هر روز در گفته و نوشته خود، مرتکب هزار غلط انشایی و املایی می‌شوند و متوجّه نیستند که به علّت تقریر و تحریر نادرست و بی‌‏اندام، تا چه حد مورد طعنه و مضحکه خاصّ و عامند و چون تأثّر و تألّمی هم از این بابت ندارند به هیچ‌وجه در صدد رفع این عیب بزرگ نیز بر نمی‏‌آیند.

تنازع یکی از قواعدی است که در نحو فارسی و عربی اهمیت خاصی دارد و در زبان عربی آن چنان که باید دربارۀ این قاعده با ذکر همۀ جزئیات بحث شده است، اما در فارسی مانند بسیاری از قواعد دیگر چگونگی قاعده و حد آن و فرق آن با عطف و حذف فعل روشن نیست.

در تعریف مردم شناسی نخستین امری که گمان می کنم باید توجه داد اینست که مردم شناسی را به جای آدم شناسی نباید گرفت. میان ما معمول اینست که آدم شناس کسی را می گویند که در برخورد با دیگری زود به احوال او پی می برد که نیک یا بد است، زیرک و دانا یا نادان است و همچنین خصایص دیگر را و این صفت چون در کسی باشد او را آدم شناس می گویند اما مردم شناسی چنانکه ما اصطلاح کرده ایم چیز دیگری است.

در شاهنامه، در داستان کیخسرو، و جنگ او با افراسیاب، سخن از سپاهیانی می رود که از سرزمین های چغانیان و شگنیان و کوشان و از چین و سقلاب و هند و «وهر» و جز آن که فرمان بردار افراسیاب یا هم پیمانان اویند، با زین افزار و پوشاک گوناگون، به یاری وی می آیند و با کیخسرو می جنگند.

ده پانزده سال پیش که طبق معمول سر پری به پاریس زده بودم، یک روز همولایتی صاحب ذوق پرمحبت، آقای دکتر محمدعلی امین‌زاده (امینی) گفت: «امشب در پاریزی، یک پاریزی مهمان خواهد بود» و بعد دست مرا گرفت و به ایستگاه مرکزی بزرگ پاریس ـ گار دونورد رفتیم‌ و در آنجا، از میان صدها خط‌آهن که مثل خطوط راه‌راه الیجه‌های ترکی به موازات هم قرار گرفته بودند که «هر راهش برَد دل را به راهی»، قطاری را برگزیدیم و وقتی به سی کیلومتری شمال غربی پاریس رسیدیم، برابر تابلوی بزرگ ایستگاهی توقف کردیم که در کمال وضوح به خط درشت لاتین نوشته شده بود: PARISI (= پاریزی). ما به مقصد رسیده بودیم. کعبۀ مقصد کجا و ما کجاها می‌رویم!

نژاد، از جمله واژه هایی است که در سالهای اخیر با تحولات علمی و اجتماعی مفهوم واقعی خود را از دست داده و به صورت های مختلفی تعبیر و تفسیر گردیده است. به طوری که امروز هر یک از علمای زیست شناسی و علم الاجتماع و مردم شناسی و تاریخ آن را به صورتی تعریف می کنند و از همه این ها گذشته سیاستمداران که کمتر از دیگران پابند اصول مسلم علمی می باشند آن را به طریقی کاملا قراردادی که هدف و منظور خاص آنان را تأمین می سازد توصیف می کنند.

من از محضر چهار تن فیض برده‌ام که ‌هر یک ‌از آنها برایم ارزش خاص خود را دارد. بی ‌هیچ ‌تردیدی، علامه طباطبایی را بیش از همه ‌ستوده و دوست داشته‌ام. به او احساس ارادت و احترامی سرشار از عشق و تفاهم داشته‌ام‌. سوای احاطه وسیع او ‌بر ‌تمامی گسترة فرهنگ اسلامی، آن خصلت او که مرا سخت تکان داد، گشادگی و آمادگی‌اش برای پذیرش بود: به همه حرفی گوش ‌می‌داد، کنجکاو بود و نسبت به جهان‌های دیگر معرفت حساسیت و هشیاری بسیار داشت.

مهمترین مسألۀ اجتماعی دورۀ ایلخانان که از هر لحاظ تأثیر عمیقی در تاریخ ایران داشته است مسألۀ دین و مذهب در این عصر است. این موضوع یعنی «دین و مذهب در عصر ایلخانان» تا کنون با همۀ اهمیتی که دارد در هیچ منبعی به تفصیل مورد بحث انتقادی قرار نگرفته است و نوشته های تاریخ نویسان در این باره از حدود شرح واقعات مذهبی این دوره از قبیل قبول اسلام فلان ایلخان یا اقدامات ایلخانان مسلمان در زمینۀ تقویت دین مبین تجاوز نکرده است